Πολλά χρόνια χτίζεται σκαλί-σκαλί το θεωρείο πάνω από το οποίο αγναντεύουμε την αριστεία: την ιδιότητα του να είσαι ο καλύτερος ή ανάμεσα στους καλύτερους. Από το θεωρείο αυτό βλέπουμε την αριστεία ως μία ιδιότητα που αποκτιέται με αγώνα, με σπουδή, με εστίαση, με θυσίες. Επίσης, λέμε ότι ο κόσμος προχωρά με την αριστεία. Πολύ συχνά επιβραβεύουμε τους αρίστους, δίνουμε υποτροφίες, μοιράζουμε επαίνους, προβάλλουμε στα μέσα ενημέρωσης, καμαρώνουμε και κομπάζουμε για το ότι γνωρίζουμε κάποιον άριστο.
Θα τολμήσω όμως να σας πω ότι δε συμπαθώ και πολύ την αριστεία ως στόχο ζωής. Και δεν είναι μόνο επειδή δεν μπορώ ο ίδιος να είμαι άριστος. Είναι περισσότερο επειδή φοβάμαι ότι η έννοια της αριστείας συχνά χρησιμοποιείται με ένα σωρό λάθος τρόπους. Φοβάμαι, γιατί η αριστεία πολύ συχνά συνδέεται με το να είμαι καλύτερος από τους υπόλοιπους και όχι να είμαι ο καλύτερος που μπορώ. Ανησυχώ γιατί η αριστεία περπατά χέρι-χέρι με την έπαρση και τον εγωισμό, σε μία κοινωνία που ξέρει να χτίζει πολύ ψηλά βάθρα, μόνο και μόνο για να τα γκρεμίζει αργότερα.
Ξεκινώ από την αριστεία στο σχολείο. Το σχολείο φέρεται να είναι το κατ' εξοχήν μέσο εκπαίδευσης στο δυτικό μας κόσμο. Εκεί λοιπόν οι βαθμοί χρησιμοποιούνται ως μέσο πίεσης στους μαθησιακά πιο αδύνατους ή αδιάφορους μαθητές, ενώ ως μέσο ανταμοιβής των πιο αποτελεσματικών μαθητών. Εκεί ο βαθμός "άριστα" υποδεικνύει εξαιρετική επίδοση. Ο αριστεύων αναγνωρίζεται και, συχνά, ξεχωρίζει ως παράδειγμα προς μίμηση (και από αρκετούς μαθητές προς αποφυγή...). Ο άριστος ξεχωρίζει, αντί να εντάσσεται. Υποδεικνύεται και επιδεικνύεται, αντί να αναγνωρίζεται με την ταπεινή ματιά του διαφορετικού εν μέσω διαφορετικών, αυτής της θεόσταλτης ποικιλίας που χαρακτηρίζει όλη την ύπαρξη όπως τη γνωρίζουμε.
Ένας "καλός" μαθητής μπορεί κάλλιστα να έχει εγγενώς, λόγω ενός ζαριού που πέταξε η φύση, τη δυνατότητα να λύνει γρήγορα προβλήματα, να αποστηθίζει εύκολα, ή να αναλύει αποτελεσματικά (πολλά από τα πράγματα που συνδέουμε με τη νοημοσύνη). Άραγε, πώς ανταμοίβει το σχολείο παιδιά που δείχνουν ιδιαίτερη ενσυναίσθηση, που αναγνωρίζουν και μοιράζονται δηλαδή τα συναισθήματα των γύρω τους; Πώς ανταμοίβει τα καλόκαρδα παιδιά; Και πώς τελικά στηρίζει ή αναγνωρίζει την αξία των ανθρώπων που δεν έχουν κάποιο από όλα αυτά τα χαρίσματα, αλλά δίνουν το δικό τους ξεχωριστό αγώνα για μία θέση στον κόσμο μας;
Η κοινωνία μπορεί να φαίνεται ότι τραβιέται "μπροστά" από χαρισματικούς ή ακραίους. Μπορεί να ηγείται από διεφθαρμένους ή αγωνιστές. Όμως, αυτές οι λίγες εξαιρέσεις δεν εκπροσωπούν το σύνολο της κοινωνίας. Αυτοί που είτε δεν επέλεξαν, είτε δεν τους επετράπη, είτε δεν έχουν τις προδιαγραφές να είναι "άριστοι" - με τα μέτρα και τα σταθμά που χρησιμοποιούμε σήμερα - είναι οι πολλοί. Αν δεν έχετε ακούσει για την υποκειμενικότητα των ελέγχων της νοημοσύνης (test IQ) ή το γιατί αυτές οι δοκιμασίες αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου, αναζητήστε. Επίσης, δείτε πώς αυτοί οι έλεγχοι είναι (καλώς) τόσο ανεπαρκείς για να δώσουν μία σφαιρική αντίληψη του ατόμου, που γεννήθηκαν και άλλοι τρόποι εξέτασης για να μπορέσουν να ποσοτικοποιήσουν τη χαρισματικότητα.
Υπάρχουν άνθρωποι με χαρίσματα που είναι εύκολα αναγνωρίσιμα και αποδεκτά και άλλοι περνούν γολγοθά για να αναγνωριστούν από τους ανθρώπους ως άριστοι σε αυτό που κάνουν. Αυτό που είναι αυτόνοητο για κάποιον, είναι βουνό για άλλον. Συνηθίζουμε να επευφημούμε την ομορφιά - που στη συνέχεια αγωνίζεται να φανεί -, την εξυπνάδα - που τη μαθαίνουμε να βιάζεται να εκφραστεί -, το θάρρος - που βιάζεται να δειχθεί -, τη δύναμη - που επιδεικνύεται σε κάθε ευκαιρία. Και τα χαρισματικά παιδιά μας αρρωσταίνουν: όλοι τα κοιτούν μέσα από το πρίσμα της δύναμής τους και τα παιδιά μαθαίνουν να μην ανακαλύπτουν τις αδυναμίες τους και να μην τις βελτιώνουν.
Στις ταινίες υποστηρίζεται συστηματικά το άτομο που είναι ο "εκλεκτός", ο "ένας", η εξαίρεση, μέσα σε μία γκρίζα κορνίζα "μετρίων". Μαθαίνουμε τους εαυτούς μας να ονειρεύονται τη ζωή πέρα από τα μέτρα, θέλουμε να είμαστε τόσο καλοί ώστε να λάμπει το πρόσωπό μας, τόσο έξυπνοι ώστε να μην αντιστέκεται κανείς στα επιχειρήματά μας, τόσο πετυχημένοι ώστε να μην μπορεί να αμφισβητήσει κανείς την αξία μας. Και κάθε μέρα βλέπω να μην καταφέρνουμε να υλοποιήσουμε αυτά τα όνειρα και να γινόμαστε πιο αποφασισμένοι, πιο σκληροί, πιο εστιασμένοι, πιο αγχωμένοι, πιο μοναχικοί, πιο απάνθρωποι.
Θέλω να μάθω - ή να αξιωθώ - τα δικά μου μάτια να βλέπουν αλλιώς. Θέλω να βλέπω την εντιμότητα ως αξία και να αναζητώ το δρόμο για να με βγάλει εκεί. Ο έντιμος μπορεί να είναι ένας καλός δάσκαλος για αυτό (καταφατικά), όσο και ο ανέντιμος (αποφατικά). Θέλω να εκτιμώ την ταπεινοφροσύνη, και να μην την πληγώνω προσπαθώντας να αναδείξω τον ταπεινό ενώπιον άλλων ως εξαίρεση. Θέλω να χαίρομαι και να απολαμβάνω την ομορφιά, την εξυπνάδα, το θάρρος, ως αβίαστες χαρές στην ποικιλία της ανθρωπότητας και όχι ως δακτυλοδεικτούμενες εξαιρέσεις.
Στο μωσαϊκό των ανθρώπων κάθε ψηφίδα είναι σημαντική. Και ο αρμός αυτού του κόσμου είναι η αγάπη, όχι η αριστεία. Το να γίνεται κάποιος ο καλύτερος που μπορεί, επειδή του είναι φυσική τάση ή και απόφαση, είναι ένας αξιόλογος δρόμος. Όπως και τόσοι άλλοι δρόμοι.
