Το να είσαι άριστος

Πολλά χρόνια χτίζεται σκαλί-σκαλί το θεωρείο πάνω από το οποίο αγναντεύουμε την αριστεία: την ιδιότητα του να είσαι ο καλύτερος ή ανάμεσα στους καλύτερους. Από το θεωρείο αυτό βλέπουμε την αριστεία ως μία ιδιότητα που αποκτιέται με αγώνα, με σπουδή, με εστίαση, με θυσίες. Επίσης, λέμε ότι ο κόσμος προχωρά με την αριστεία. Πολύ συχνά επιβραβεύουμε τους αρίστους, δίνουμε υποτροφίες, μοιράζουμε επαίνους, προβάλλουμε στα μέσα ενημέρωσης, καμαρώνουμε και κομπάζουμε για το ότι γνωρίζουμε κάποιον άριστο.

Θα τολμήσω όμως να σας πω ότι δε συμπαθώ και πολύ την αριστεία ως στόχο ζωής. Και δεν είναι μόνο επειδή δεν μπορώ ο ίδιος να είμαι άριστος. Είναι περισσότερο επειδή φοβάμαι ότι η έννοια της αριστείας συχνά χρησιμοποιείται με ένα σωρό λάθος τρόπους. Φοβάμαι, γιατί η αριστεία πολύ συχνά συνδέεται με το να είμαι καλύτερος από τους υπόλοιπους και όχι να είμαι ο καλύτερος που μπορώ. Ανησυχώ γιατί η αριστεία περπατά χέρι-χέρι με την έπαρση και τον εγωισμό, σε μία κοινωνία που ξέρει να χτίζει πολύ ψηλά βάθρα, μόνο και μόνο για να τα γκρεμίζει αργότερα.

Ξεκινώ από την αριστεία στο σχολείο. Το σχολείο φέρεται να είναι το κατ' εξοχήν μέσο εκπαίδευσης στο δυτικό μας κόσμο. Εκεί λοιπόν οι βαθμοί χρησιμοποιούνται ως μέσο πίεσης στους μαθησιακά πιο αδύνατους ή αδιάφορους μαθητές, ενώ ως μέσο ανταμοιβής των πιο αποτελεσματικών μαθητών. Εκεί ο βαθμός "άριστα" υποδεικνύει εξαιρετική επίδοση. Ο αριστεύων αναγνωρίζεται και, συχνά, ξεχωρίζει ως παράδειγμα προς μίμηση (και από αρκετούς μαθητές προς αποφυγή...). Ο άριστος ξεχωρίζει, αντί να εντάσσεται. Υποδεικνύεται και επιδεικνύεται, αντί να αναγνωρίζεται με την ταπεινή ματιά του διαφορετικού εν μέσω διαφορετικών, αυτής της θεόσταλτης ποικιλίας που χαρακτηρίζει όλη την ύπαρξη όπως τη γνωρίζουμε.

Ένας "καλός" μαθητής μπορεί κάλλιστα να έχει εγγενώς, λόγω ενός ζαριού που πέταξε η φύση, τη δυνατότητα να λύνει γρήγορα προβλήματα, να αποστηθίζει εύκολα, ή να αναλύει αποτελεσματικά (πολλά από τα πράγματα που συνδέουμε με τη νοημοσύνη). Άραγε, πώς ανταμοίβει το σχολείο παιδιά που δείχνουν ιδιαίτερη ενσυναίσθηση, που αναγνωρίζουν και μοιράζονται δηλαδή τα συναισθήματα των γύρω τους; Πώς ανταμοίβει τα καλόκαρδα παιδιά; Και πώς τελικά στηρίζει ή αναγνωρίζει την αξία των ανθρώπων που δεν έχουν κάποιο από όλα αυτά τα χαρίσματα, αλλά δίνουν το δικό τους ξεχωριστό αγώνα για μία θέση στον κόσμο μας;

Η κοινωνία μπορεί να φαίνεται ότι τραβιέται "μπροστά" από χαρισματικούς ή ακραίους. Μπορεί να ηγείται από διεφθαρμένους ή αγωνιστές. Όμως, αυτές οι λίγες εξαιρέσεις δεν εκπροσωπούν το σύνολο της κοινωνίας. Αυτοί που είτε δεν επέλεξαν, είτε δεν τους επετράπη, είτε δεν έχουν τις προδιαγραφές να είναι "άριστοι" - με τα μέτρα και τα σταθμά που χρησιμοποιούμε σήμερα - είναι οι πολλοί. Αν δεν έχετε ακούσει για την υποκειμενικότητα των ελέγχων της νοημοσύνης (test IQ) ή το γιατί αυτές οι δοκιμασίες αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου, αναζητήστε. Επίσης, δείτε πώς αυτοί οι έλεγχοι είναι (καλώς) τόσο ανεπαρκείς για να δώσουν μία σφαιρική αντίληψη του ατόμου, που γεννήθηκαν και άλλοι τρόποι εξέτασης για να μπορέσουν να ποσοτικοποιήσουν τη χαρισματικότητα.

Υπάρχουν άνθρωποι με χαρίσματα που είναι εύκολα αναγνωρίσιμα και αποδεκτά και άλλοι περνούν γολγοθά για να αναγνωριστούν από τους ανθρώπους ως άριστοι σε αυτό που κάνουν. Αυτό που είναι αυτόνοητο για κάποιον, είναι βουνό για άλλον. Συνηθίζουμε να επευφημούμε την ομορφιά - που στη συνέχεια αγωνίζεται να φανεί -, την εξυπνάδα - που τη μαθαίνουμε να βιάζεται να εκφραστεί -, το θάρρος - που βιάζεται να δειχθεί -, τη δύναμη - που επιδεικνύεται σε κάθε ευκαιρία. Και τα χαρισματικά παιδιά μας αρρωσταίνουν: όλοι τα κοιτούν μέσα από το πρίσμα της δύναμής τους και τα παιδιά μαθαίνουν να μην ανακαλύπτουν τις αδυναμίες τους και να μην τις βελτιώνουν.

Στις ταινίες υποστηρίζεται συστηματικά το άτομο που είναι ο "εκλεκτός", ο "ένας", η εξαίρεση, μέσα σε μία γκρίζα κορνίζα "μετρίων". Μαθαίνουμε τους εαυτούς μας να ονειρεύονται τη ζωή πέρα από τα μέτρα, θέλουμε να είμαστε τόσο καλοί ώστε να λάμπει το πρόσωπό μας, τόσο έξυπνοι ώστε να μην αντιστέκεται κανείς στα επιχειρήματά μας, τόσο πετυχημένοι ώστε να μην μπορεί να αμφισβητήσει κανείς την αξία μας. Και κάθε μέρα βλέπω να μην καταφέρνουμε να υλοποιήσουμε αυτά τα όνειρα και να γινόμαστε πιο αποφασισμένοι, πιο σκληροί, πιο εστιασμένοι, πιο αγχωμένοι, πιο μοναχικοί, πιο απάνθρωποι.

Θέλω να μάθω - ή να αξιωθώ - τα δικά μου μάτια να βλέπουν αλλιώς. Θέλω να βλέπω την εντιμότητα ως αξία και να αναζητώ το δρόμο για να με βγάλει εκεί. Ο έντιμος μπορεί να είναι ένας καλός δάσκαλος για αυτό (καταφατικά), όσο και ο ανέντιμος (αποφατικά). Θέλω να εκτιμώ την ταπεινοφροσύνη, και να μην την πληγώνω προσπαθώντας να αναδείξω τον ταπεινό ενώπιον άλλων ως εξαίρεση. Θέλω να χαίρομαι και να απολαμβάνω την ομορφιά, την εξυπνάδα, το θάρρος, ως αβίαστες χαρές στην ποικιλία της ανθρωπότητας και όχι ως δακτυλοδεικτούμενες εξαιρέσεις.

Στο μωσαϊκό των ανθρώπων κάθε ψηφίδα είναι σημαντική. Και ο αρμός αυτού του κόσμου είναι η αγάπη, όχι η αριστεία. Το να γίνεται κάποιος ο καλύτερος που μπορεί, επειδή του είναι φυσική τάση ή και απόφαση, είναι ένας αξιόλογος δρόμος. Όπως και τόσοι άλλοι δρόμοι.

Μία ιστορία εν κρίση και υπό κρίση

Είμαι 37 ετών. Έζησα και ζω μέσα στις δεκαετίες του 1980, 1990, 2000, 2010. Έζησα και ζω από μέσα τη θλιβερή πορεία μίας χώρας και, τελικά, ενός λαού, που εξαθλιώνει και εξευτέλιζει τον εαυτό του.

Τον εξαθλίωνε αρχικά όχι υλικά, αλλά ηθικά. Με την πλήρη συνέργεια ή και πρωτοπορεία των αρχών και της κρατικής εξουσίας, άνθισε η διαφθορά. Με κυβερνητική εντολή τα χρήματα που έρχονταν από δάνεια ή από τον ιδρώτα των πολιτών μοιράστηκαν σε πληθώρα επιτηδείων, σε όλα τα επίπεδα επαγγελματικής και πολιτικής δράσης.  Το δικαστικό σύστημα υποβαθμίστηκε και εξευτελίστηκε, χωρίς να υπηρετεί ούτε την ανεξαρτησία, ούτε την ηθική, ούτε τον νόμο και, σίγουρα, όχι τον πολίτη, τον άνθρωπο, τον αδικημένο.

Με την πλήρη στήριξη του διεθνούς τραπεζικού συστήματος ανακαλύψαμε το χρυσωρυχείο του χρηματηστηρίου, το πάθος του τζόγου και την ανεξιχνίαστη χαρά του δανείου. Υπουργοί, τραπεζικοί και πολίτες μάθαιναν εαυτούς στην ακατάσχετη, ξεδιάντροπη, ανήθικη πρακτική της εκμετάλλευσης, της υπεξαίρεσης, της μίζας, των πελατειακών σχέσεων, της δανεικής καλοπέρασης.

Σε αυτό το κλίμα μεθυσμένης παρακμής, οι Έλληνες γίναμε νεόπλουτοι, νεοέλληνες (κατά Πανούση), αυτάρεσκοι, ηδυπαθείς, γκρινιάρηδες χωρίς ουσία, πολυλογάδες, άκρατα υλιστές, πνευματικά φτωχοί, αλλά με γνώμη επί παντός επιστητού. Κληρονομήσαμε ό,τι επικίνδυνο από εταίρους, συνεταίρους, μέντορες, επιδοτούντες του εξωτερικού: την τυφλή πίστη σε ένα οικονομικό σύστημα με εγγενή προβλήματα και κινδύνους, την αδιαφορία για το συνάνθρωπο, τον άχρηστο, άθλιο, υπεκφεύγοντα πολιτικό λόγο. Προσωποπαγή κόμματα πουλούσαν φτηνά λόγια με ακριβές τιμές κι εμείς αγοράζαμε ασύστολα, ήμασταν οπαδοί, φερέφωνα, ανδρείκελα των ίδιων των εκμεταλλευτών μας. Ανεχόμασταν, σε αυτή τη μέθη, τα ψέματα από τους ίδιους τους ηγέτες μας, συγχωρούσαμε τους απατεώνες και λοιδωρούσαμε τους εντίμους. Δεχόμασταν το ότι το κράτος (φορολογικά και όχι μόνον) μας αντιμετώπιζε ως απατεώνες, αποδεχόμασταν μέτρα που ευνοούσαν τους παρανομούντες. Οι εφημερίδες είχαν ξεκάθαρες αποχρώσεις και συνηθίσαμε τίτλους και υποτίτλους μέσα στη διαπλοκή. Ήμασταν απαθείς, αλλά πάντα μέσα στα πάθη και τις ηδονές, που μας έκαναν πιο εξαρτημένους όλο και περισσότερο. Κι έτσι συνηθίσαμε το "σύστημα". Αγαπήσαμε το "σύστημα". Γίναμε το "σύστημα".

Αυτή η πορεία, στα δικά μου μάτια, φάνταζε σαν ένα τραίνο που αύξανε συνέχεια την ταχύτητα, πάνω σε σάπιες ράγες. Φάνταζε έτσι εδώ και 20 χρόνια. Με σοκάρει το πόσο πολλά είναι αυτά τα χρόνια και το πόσο λίγα κάναμε για να διορθωθούμε στην πορεία. Κάθε χρόνο είχα την ελπίδα ότι θα είμαστε και καλύτεροι, και δεν ήταν τότε τα χρήματα που έλειπαν, ούτε η ελπίδα. Τότε φαινόμασταν να είμαστε σε καλή κατάσταση, υπήρχε ροή χρήματος (έστω και κλεμμένων, ή δανεικών), αλλά δε γίναμε καλύτεροι. Και είχαμε ακόμη δραχμή.

Η μέθη άρχισε να φεύγει με τις πρώτες ενδείξεις εκτροχιασμού. Δεν είμαι δημοσιογράφος και έχω πρόβλημα με τις χρονολογίες, αλλά μπορώ να μιλήσω για το σοκ της κατάρρευσης του Χρηματιστηρίου κοντά στο 2000. Επί μήνες πιστεύαμε ότι "δεν μπορεί να συνεχίσει αυτή η πτώση". Οικογένειες έχασαν τα υπάρχοντά τους. Αγρότες είχαν πουλήσει σπίτια, χωράφια ή ζώα για να γίνουν πλούσιοι και τώρα η ελπίδα διαψευδόταν. Τότε στις εταιρείες πληροφορικής και τις χρηματιστηριακές εταιρείες (και τις λεγόμενες ΕΛΔΕ)άνθρωποι έχαναν τη θέση τους κατά δεκάδες.


Όταν μπήκαμε στο Ευρώ για μήνες ήμασταν σοκαρισμένοι από την άνοδο των τιμών. Η τυρόπιττα αύξησε 3 φορές την τιμή της (από 100 δραχμές, περίπου 0.3 Ευρώ, πήγε στο 1 Ευρώ), το ψωμί αναλόγως, τα ρούχα και ένα σωρό άλλα πράγματα έγιναν πηγές παράλογου κέρδους. Πάρα πολλοί κλάδοι επωφελήθηκαν από αυτό το μούδιασμα των καταναλωτών και αύξησαν τις τιμές τους κατακόρυφα. Η αγοραστική αξία του μισθού άλλαξε ριζικά, κυρίως σε προϊόντα χαμηλού κόστους και πρώτης ανάγκης. Για αυτό δεν έφταιγαν οι κυβερνήσεις πλέον. Έφταιγαν οι εταιρείες και οι επιχειρήσεις και, τελικά, οι άνθρωποι που τις στελεχώνουν. Και πάνω από όλα, έφταιγαν οι καταναλωτές, που πλέον (ή από πάντα;) δρούσαν ως μονάδες και δεν είχαν καμία κουλτούρα ή λογική συνεργασίας, για να ασκήσουν συλλογική πίεση.


Όλα αυτά τα χρόνια, σημειώνω, ότι η κομματική σαπίλα εισέρεε, ή εγκαθιδρυόταν, και στα Πανεπιστήμια όλο και περισσότερο. Οι φοιτητές και οι καθηγητές ανέχονταν κομματικές θέσεις - προδιαγεγραμμένες γραμμές υπό το πρίσμα κομματικού κέρδους - στην εκπαίδευση, εξυπηρετήσεις από καθηγητές σε συγκεκριμένες παρατάξεις. Οι φοιτητές γινόντουσαν, από πολίτες, κομματόσκυλα. Στις συνελεύσεις ζούσαμε εικόνες στεγνής, χυδαίας πολιτικής γλώσσας και ανούσιους διαξιφισμούς, βαφτισμένους με ιδεολογικό λεξιλόγιο.
Η αξιοκρατία, σε καθηγητές και φοιτητές, υπονομευόταν με κάθε ευκαιρία. Το σύστημα εκπαίδευσης αποτύγχανε σε κάθε του βήμα. Και ήταν μόνο ο επίμονος, προσωπικός αγώνας που μπορούσε να διαφοροποιήσει τον έντιμο από το λαμόγιο, τον άξιο από τον ανάξιο.

Τα επόμενα χρόνια το σύστημα προπαγάνδας εξελισσόταν όσο πήγαινε και περισσότερο. Τα ιδιωτικά κανάλια άρχισαν να ρίχνουν δραματικά το επίπεδο των εκπομπών. Οι ειδήσεις αύξαναν τους καλεσμένους (εμφανίστηκαν και πλήθυναν τα παράθυρα) και μείωναν την ουσία. Η ερμηνεία των νέων έγινε σημαντικότερη από τα ίδια τα νέα, ακόμη και στις εφημερίδες. Οι δημοσιογράφοι έγιναν περσόνες σε ένα ανερχόμενο "σταρ σύστεμ". Διάττοντες που παραγκωνίζονταν - και ακόμη το κάνουν - χωρίς αιδώ και τιμή, κάνοντας προκλητικές ερωτήσεις σε καλεσμένους χωρίς ουσία, χωρίς απαντήσεις, χωρίς σημασία.

Οι αγώνες των πολιτών παρουσιάζονταν ως τρομοκρατία ή αναρχική δράση ή γραφικότητα, όλο και περισσότερο. Η Αμερικανική πρακτική της διαφοροποίησης των "τρομοκρατών" από όλες τις άλλες κατηγορίες εγκληματιών εφαρμοζόταν όλο και περισσότερο και ξεκίνησε να γίνεται αποδεκτή. Η τρομολαγνία άρχισε να είναι το βραδυνό του τηλεοπτικού πολίτη. Κάθε μέρα και μία μικρή δόση τρόμου, η οποία την επομένη θα αυξανόταν. Αρχίσαμε να ανακαλύπτουμε νέες έννοιες που επαναλαμβάνοταν συστηματικά σε όλα τα μέσα, για να διασφαλίσουν την εξοικείωση των πολιτών. "Ασύμμετρη απειλή", "Γνωστοί άγνωστοι", "Τραγωδία", "Μακελειό", "Απελπισία", "Καταστροφή" ήταν λέξεις που αναφέρονταν σε καθημερινή βάση. Τα δελτία ειδήσεων απέκτησαν sound track για να κινήσει συναισθηματικά τον θεατή. Ο ηδυπαθής ιδιώτης άρχιζε να φοβάται ότι θα χάσει τη θέση του στο πάνθεον της καλοπέρασης και αντίπαλοι ήταν οι άγνωστοι, επικίνδυνοι, πανταχού παρόντες άγνωστοι, οι τρομοκράτες.

Οι κυβερνήσεις, σε ένα αυστηρά δικομματικό σχήμα, είχαν διατηρήσει αλληλουχία εξουσίας και η ψήφος έγινε αντι-ψήφος. Πάντα ψήφιζες αυτόν που δε σε είχε προδώσει πρόσφατα. Η πολιτική μνήμη περιορίστηκε στην τετραετία (στο καλύτερο) και ήρθαν νόμοι που διασφάλιζαν το απυρόβλητο κάθε προηγούμενου πολιτικού εγκληματία.

Κι ύστερα ήρθε η τρομοκρατία του χρέους. Μετά από χρόνια πορείας όλων των πολιτικών μας, με τη συνοδεία των Ευρωπαϊκών μηχανισμών ελέγχου - που ή ήταν ολοκληρωτικά άχρηστοι ή απλά εσκεμμένα εθελοτυφλούσαν ή εκτελούσαν διατεταγμένη υπηρεσία - ανακαλύψαμε ότι ήμασταν στο χείλος του γκρεμού. Σημειώνω ότι μέχρι πριν λίγα χρόνια είχαμε ακόμη και βραβευμένους διεθνώς πολιτικούς και υπουργούς οικονομικών. Ο όρος "δημιουργική λογιστική" μέχρι πρόσφατα εκθείαζε την εκλεπτυσμένη απάτη. Αλλά πλέον οι όροι και τα βραβεία δεν μπορούσαν να σώσουν το μόνο ενδιαφερόμενο: τον πολίτη.

Οι επόμενες χρονιές έφεραν σειρά εκπλήξεων. Τρανές δηλώσεις όπως "λεφτά υπάρχουν", "μαζί τα φάγαμε" άρχισαν να ρίχνουν τις μάσκες. Οι δημοσιογράφοι υπηρετούσαν, όλο και πιο εξαρτημένοι, το σύστημα που κατεύθυνε το χρήμα σε συγκεκριμένες τσέπες. Ζήσαμε φαινόμενα αλληλοκατηγορίας μεταξύ καναλιών της τηλεόρασης, που εξυπηρετούσαν διαφορετικά συμφέροντα. Το έργο ολοκληρωνόταν.

Το κύκνειο άσμα του ψεύδους ήρθε τα τελευταία 3 χρόνια. Πλέον οι πολιτικοί δεν έκρυβαν καθόλου το γεγονός της υπεξαίρεσης, της σπατάλης, της κοροϊδίας. Άρχισαν να μιλούν απροκάλυπτα, να ανατρέπουν τις υποσχέσεις τους την επομένη της εκλογής τους, αποκαλύφθηκαν (προφανώς κατευθυνόμενα) ασυδοσίες και αδιαφορία για το νόμο σε πληθώρα βουλευτών. Και όλα αυτά, με τη σταθερή, μουδιασμένη, άρρωστη ανοχή μας. Στις εκλογές ανεχόμασταν τους ξένους πολιτικούς να εκβιάζουν ψήφο, στους χώρους εργασίας οι εργοδότες ξεδιάντροπα απειλούσαν τους υπαλλήλους και τους εκβίαζαν για το τι να ψηφίσουν.

Και σε όλη αυτήν την πορεία, όλα αυτά τα χρόνια, οι τράπεζες δρούσαν και δρουν σιωπηλά. Το χρήμα περνά σταθερά από μέσα τους, εμφανίστηκαν δικλείδες που διασφάλιζαν την ύπαρξή τους, τη συντήρησή τους από το σύστημα. Στην κατάρρευση του κράτους δεν ενδιαφερόμασταν για το κράτος, αλλά για τις τράπεζες. Δηλαδή απέκτησε ουσία και εξουσία ένα αποθετήριο χρημάτων. Οι συναλλαγές που δεν γίνονται μέσω τραπέζης πλέον δε θεωρούνται καν νόμιμες. Στις εξαγγελίες αλλά και στις πράξεις τους οι πολιτικοί έδιναν δανεικά σε ένα τραπεζικό σύστημα καταδικασμένο από τις πρακτικές του, ενόσω επιχειρήσεις έκλειναν κατά χιλιάδες και άνθρωποι βρίσκονταν στο δρόμο. Ενόσω η υγεία, η παιδεία, η έρευνα καταβαραθρώνονταν, οι τράπεζες δέχονταν στήριξη. Γιατί το "σύστημα" στο οποίο πατάμε χτίζεται επάνω τους.

Και είδα τους ανθρώπους να αρρωσταίνουν, τα ψυχολογικά προβλήματα να αυξάνονται με ραγδαίους ρυθμούς. Μου είναι πλέον πολύ δύσκολο να βρω άνθρωπο χωρίς κρίσεις πανικού, χωρίς εθισμό στα τρομολαγνικά νέα, που να μην επιζητά απόλυτη βεβαιότητα και έλεγχο του αύριο. Η αβεβαιότητα που μας προκαλούν οι απειλές γιγαντωνόταν, και όποιος δεν έχει πίστη δεν μπορεί να σταθεί σε αυτό το έδαφος της κινούμενης άμμου. Μας εξέθεσαν σε όρους που δε γνωρίζαμε, με ιλιγγιώδεις ρυθμούς: spreads, capital control, επαχθές χρεός, μνημόνιο. Κι άλλοι όροι, κι άλλη ανάγκη για πληροφόρηση. Και όσο περισσότερη πληροφόρηση, τόσο λιγότερη η αντίληψη της σταθερότητας. Και όλοι να σου μιλούν για τη δύναμη του ενός, του ιδιώτη, του ατόμου να αλλάξει την ιστορία. Όλοι να ρίχνουν πάνω σου το φταίξιμο για ό,τι λάθος γίνεται. Και να μιλούν για ευθύνες του πολίτη για αυτά που γίνονται σε όλον τον κόσμο. Λες και δεν ήταν ήδη πρόβλημα το ότι δεν έχεις έλεγχο στη γειτονιά σου, μας φόρτωναν κι άλλες ευθύνες. Σαθροί αντιπερισπασμοί, όπως τα σεξουαλικά σκάνδαλα που έσκαγαν στην επικαιρότητα παράλληλα με σημαντικές ψηφοφορίες και πολιτικές αποφάσεις.

Η κοινωνία άρχισε τότε, με τους αργούς ρυθμούς, σαν νωχελικός γίγαντας, να αντιδρά. Οι νέοι άνθρωποι, κάποιοι από αυτούς, μύρισαν τη σαπίλα και την παρανοϊκότητα και άρχισαν να κάνουν σιωπηλό έργο. Τοπικές ομάδες και πρωτοβουλίες, οργανισμοί και συλλογικότητες ήρθαν να αποτελέσουν δίχτυ ασφαλείας για το τραίνο που εκτροχιαζόταν με καταστροφικές συνέπειες. Αλλά αυτό το τραίνο είχε ορμή 20 ετών.

Εκεί που δουλεύω πάνω από το 30% των ανθρώπων που συνεργάζομαι τρέφουν την οικογένειά τους ή και άλλες οικογένειες ως μόνοι εργαζόμενοι, συνήθως με πενιχρούς μισθούς. Στον κύκλο μου η ανεργία είναι στην καθημερινή διάταξη. Στις προσπάθειές μας το κράτος επιμένει να είναι αντίπαλος και όχι αρωγός. Εξακολουθεί να μας θεωρεί απατεώνες. Εξακολουθεί να μας περιορίζει σε ό,τι έντιμο κάνουμε, πιέζοντάς μας προς την παρανομία. Πολεμά ό,τι ηθικό έχει απομείνει μέσα μας με τις διαδικασίες του.
Καμία από τις κυβερνήσεις που έζησα δε στάθηκε αντάξια του έργου της, των υποχρεώσεών της, της εμπιστοσύνης μας, των αναγκών μας. Στη γειτονιά μου οι περισσότερες επιχειρήσεις έχουν κλείσει. Πολλές από αυτές το άξιζαν γιατί δε σέβονταν κανέναν, ούτε πελάτη, ούτε νόμο, ούτε ήθος. Πολλές άλλες δεν το άξιζαν. Σε αυτό το περιβάλλον, που στα νοσοκομεία οι νοσηλευτές και οι γιατροί βάζουν χρήματα από τις τσέπες τους για γάζες, αν κάποιος προσπαθεί να με πείσει ότι δεν έχουμε ήδη χρεωκοπήσει, νιώθω ότι με κοροϊδεύει.

Αλλά από όλα τα παραπάνω δεν νικιέται ένας λαός. Από όλα τα παραπάνω, αν το θέλει, μαθαίνει. Τα πράγματα που μπορούν να τον νικήσουν μετά από όλα αυτά είναι η διχόνοια και η απραξία. Τα πράγματα που μπορούν να τον καταστρέψουν είναι η εμμονή στην ανηθικότητα, ο εγωισμός, η αποχή από την ουσιαστική, πολιτική (και όχι κομματική) δράση. Το πράγμα που μπορεί να τον νικήσει είναι ο φόβος.

Αυτές τις ημέρες τρέξαμε να μαζέψουμε χρήματα, τρόφιμα, βενζίνη ενώ δε γινόταν πόλεμος. Και με αυτόν τον χαζό τρόπο, αυτήν την σπασμωδική κίνηση πανικού που κάναμε, νικημένοι από την προπαγάνδα, αποκαλύψαμε τις αδυναμίες των τραπεζών να μας επιστρέψουν τα χρήματά μας. Και η αντίδραση, που επιτρέπει ο νόμος κι εμείς ανεχόμαστε, είναι ότι οι τράπεζες δε μας αφήνουν να πάρουμε τα χρήματά μας. Δεν είναι αποτυχία του κράτους αυτή. Είναι κρίση που δημιουργούμε εμείς και που διασφαλίζει το τραπεζικό σύστημα. Το άρρωστο, ανήθικο, προκλητικό, αδηφάγο σύστημα που χρόνια παρασιτεί στα πλευρά όλων των χωρών, στα πλευρά όλων των πολιτών.

Ένας λαός με ομοφωνία, με αλληλοϋποστήριξη, με ήθος, με πάθος και με συστηματικότητα μπορεί να πετύχει πολλά. Μπορεί να ξεμπροστιάσει και να αλλάξει τις πρακτικές που τείνουν να κάνουν την Ευρωπαϊκή Ένωση ηγεμονία - όπως τόσες άλλες ενώσεις στην ιστορία. Ένας λαός με ομοψυχία  μπορεί να προστατέψει τους πολίτες, τους αδύναμους, να χτίσει στα όνειρα των ανθρώπων της, να κινητοποιήσει τους άλλους λαούς. Να πολεμήσει την προπαγάνδα, να επικοινωνήσει αδυναμίες και δυνάμεις του συστήματος, να βελτιώσει, να εξελίξει και να εξελιχθεί για να μην ενδώσει σε ένα καταστροφολογικό μέλλον.

Αυτά τα χρόνια που ονομάζουμε "χρόνια της κρίσης", για εμένα ήταν περισσότερα από 20.  Δεν αποτελεί έκπληξη η εξέλιξή μας. Δεν αποτελεί έκπληξη το πόσος αγώνας χρειάζεται για επιβίωση. Δεν είναι θαυμαστό το πόσες προσδοκίες διαψεύστηκαν, πόσα ψέματα αποκαλύφθηκαν. Αλλά ελπίζω σε μία και μόνη έκπληξη: στο θαύμα του ανθρώπου. Στο πώς ένας λαός θα δεχθεί το ότι έχει κάνει λάθος, το ότι επέτρεψε και υπέθαλψε τον εξευτελισμό, την ανηθικότητα, τον εγωισμό. Στο πώς ένας λαός, σήμερα, θα ξεκινήσει να αντιμετωπίζει την κρίση στηρίζοντας άφοβα δρόμους που θα του επιτρέψουν να ανακάμψει. Πρώτα αλληλέγγυα και συλλογικά, και ύστερα - ως συνέπεια - ατομικά.

Όλες τις επόμενες ημέρες της ζωής μου, που καλούμαι να πάρω αποφάσεις για ένα πιθανό (και επ' ουδενί προδιαγεγραμμένο ή σίγουρο) μέλλον μου, θέλω να έχω μόνο ένα πράγμα στο μυαλό μου: να μη φοβούμαι. Με συνείδηση των δυσκολιών που προκύπτουν σε κάθε βήμα μας, με τη γνώση όλων των λαθών που έκαμα, να επιλέξω τον δρόμο που θα θεωρώ ότι είναι ο ηθικά σωστός. Αυτόν που ζητά πολλά και δίνει περισσότερα σε όλους. Ηρωισμός δεν είναι το να μη φοβάσαι, αλλά το να υπερβαίνεις το φόβο σου για αυτό που θεωρείς καλό. Κι αυτό είναι ένα μάθημα που μου το έμαθε όλη η ιστορία που βίωσα και αυτή που ξέρω εκ μεταφοράς. Και δε θέλω να επιτρέψω να το ξεχάσω.


Το κείμενο αυτό το έγραψα γιατί δεν μπορώ να προσποιούμαι άλλο ότι τώρα γεννήθηκε η κρίση. Γιατί δεν μπορώ άλλο να αρκούμαι στο να πληρώνομαι, χάρη στις προσπάθειες πολλών αξιόλογων ανθρώπων, από χρήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ το κράτος μου υποδουλώνεται. Γιατί δε θέλω άλλο να νιώθω ότι όλοι φοβόμαστε για το σαρκίο μας και μόνο. Γιατί δε θέλω να θεωρώ μόνο τα διλήμματα που μου θέτουν οι πολιτικοί μου ως καθοριστικά στη ζωή μου, ενώ συχνότατα αυτά δεν έχουν νόημα και στηρίζονται σε επικοινωνιακά τρυκ και προπαγάνδα.

Το έγραψα, γιατί πάντα οι ήρωες δεν ήταν μόνο αυτοί που τα ονόματά τους γράφονταν στα βιβλία. Και αυτή τη στιγμή χρειάζομαι τέτοιους ανώνυμους ήρωες. Για να μη νικηθεί η ελπίδα μίας ανάκαμψης με ουσία, με αγάπη, με ελπίδα ευσταθή, με πίστη, με ήθος, ακόμη και μέσα από δύσκολους δρόμους και σε δύσκολους καιρούς. Τα πολιτικά γεγονότα είναι πυροτεχνήματα. Η ζωή όλη είναι η ουσία. Το πώς επιλέγεις να διάγεις. Σε αυτό εντάσσεται και η πολιτική σου θέση και πράξη.

32 τετραγωνικά αγάπη

Από το δωμάτιό μου βλέπω γαλάζιο σε ένα μικρό κομμάτι του ουρανού, τώρα που είμαι τυχερός να γυρίζω γύρω στις 7 το βράδυ από τη δουλειά και είναι άνοιξη. Ο Ήλιος με ξυπνά το πρωί μέσα από λευκές κουρτίνες που κρέμασαν τα χέρια της αγαπημένης μου, και τα βράδια μοσκοβολούν οι νερατζιές κάτω από το μπαλκόνι μας.

Στο πικάπ που αγόρασα το 1997 παίζουν μεταχειρισμένοι δίσκοι του 1978 - που έχουν σημειώσεις από τον άνθρωπο που τους αγόρασε τότε - ή άλμπουμ σαν τον "Ασυμβίβαστο", γιατί το "Φευγιό της Άννας" και το "Στον ύπνο μου" φυλάει την ηρεμία μας τις πιο δύσκολες στιγμές.

Στο μικρό κάθισμα-κομοδίνο δίπλα από το κρεββάτι μας συναντά κανείς το "Κάλεσμα της Γης" που μου έφερε ο Θοδωρής, ένα προσευχητάριο από τότε που ήμουν 14 χρονών και έναν Ντοστογιέφσκι που μου έφερε η ακριβή μας Δέσποινα πριν λίγες μέρες.

Στη μια μεριά, ένας υπολογιστής με γδαρμένη οθόνη πιάνει τον τελευταίο ωφέλιμο χώρο, μπροστά από το πικάπ, πεισματικά αρνούμενος να γίνει τηλεόραση.

Στο μπαλκόνι μου χωρούν 7 μικρές γλάστρες (3 πάνω - 3 κάτω, πάνω στα φαγωμένα κάγκελα, και μία στη γωνία), αλλά και ένα τραπεζάκι με δύο καρέκλες, για να καθόμαστε τα πρωινά της Κυριακής.

Σε αυτό το σπίτι, των 32 τετραγωνικών, έχω συντροφιά την ανάμνηση της γιαγιάς μου, τα απομεινάρια της διαμονής του αδελφού μου και τις υπέροχες αλλαγές που έφεραν στο σπίτι τα χέρια που συντροφεύουν τη ζωή μου.

Ναι, στην Ελλάδα του 2015, κάποιος στο Βύρωνα ζει ευτυχισμένος και γεμάτος ευγνωμοσύνη. Και χρωστά τα πάντα στην αγάπη που τον περιβάλλει σιωπηλά μέσα από τα πρόσωπα και τα πράγματα φίλων και γνωστών, ζώντων και απελθόντων.

Τέτοια χρέη είναι που δε βαραίνουν τον άνθρωπο. Τέτοια χρέη σκοπεύω να ξεπληρώνω κάθε μέρα, αν το αξιωθώ.

Αξιολόγηση

Αυτές τις ημέρες άκουσα στο ραδιόφωνο την πρόταση "στις εκλογές όλο μιλάμε για  νούμερα" και σκέφτηκα ότι, όπως και να το δει κανείς, ο άνθρωπος που την είπε είχε απόλυτο δίκιο. Αφενός οι προβαλλόμενοι απολίτιστοι πολιτικοί μας δεν έχουν ίχνος σοβαρότητας, αφετέρου η προβολή της "προετοιμασίας των εκλογών" από τα μέσα ενημέρωσης περιορίζεται στην προβολή αμφιβόλων στατιστικών για την πρωτιά στην πρόθεση ψήφου, με τρόπους που παραπλανούν την όραση και βιάζουν την ερμηνεία των αριθμών. Θα μιλήσω στις επόμενες γραμμές για το τι σκέφτομαι για την προετοιμασία των πολιτών για την επιλογή εκπροσώπων τους.

Όταν αναζητώ κάποιον άνθρωπο να με εκπροσωπήσει, θέλω να γνωρίζω τον άνθρωπο. Να γνωρίζω τα χαρακτηριστικά του, το ήθος του και τις πρακτικές του. Θέλω επίσης να έχει σαφή εικόνα των δικών μου ανησυχιών, των δικών μου προβλημάτων και των δικών μου ελπίδων. Θέλω ο δυνητικός εκπρόσωπός μου να τους γνωρίζει επίσης και να έχει κριτική σκέψη και αίσθηση δικαίου, ώστε να μπορεί να υπερβεί τους δικούς μας εγωισμούς για να προσπαθήσει το κοινό καλό. Θέλω να έχω έμπρακτη απόδειξη, στην καθημερινότητα, της αξίας του.

Όταν αναζητώ έναν άνθρωπο να με εκπροσωπήσει, θέλω αυτός ο άνθρωπος να έχει κάποιες πολύ βασικές και αναγκαίες ποιότητες. Θέλω να είναι ταπεινός, για να μην είναι ο στόχος του η εξουσία. Θέλω να είναι εγκρατής, αδέκαστος και δίκαιος, με περιφρόνηση για τα υλικά κέρδη, για να μην επηρεαστεί εύκολα από δωροδοκία. Θέλω να είναι συνεργάσιμος, με αίσθημα ευθύνης και κοινού καλού, για να διευκολύνει τη συνεργασία και να προάγει την κοινή ωφέλεια στην πράξη και να εμπνέει τους συνεργάτες και συμπολίτες του. Θέλω να είναι εργατικός χωρίς φανφάρες, με επιμονή στη συνέπεια, με αντίληψη του τι κάνει λάθος και το σθένος να παραδέχεται τα λάθη, αλλά και την οξύνοια να προτείνει πώς ένα λάθος θα διορθωθεί. Θέλω να είναι έτοιμος να διαβάσει όταν δε γνωρίζει, να ρωτήσει όταν δεν καταλαβαίνει και να συμβουλέψει όταν υπάρχει ανάγκη. Θέλω να σέβεται τη διαφορετικότητα και να κατανοεί τη μοναδικότητα των ανθρώπων εντός και εκτός συνόρων. Θέλω να είναι έτοιμος για αυτοθυσία. Θέλω να υποστηρίζει με το ήθος του τις πρακτικές της πολιτείας που καλείται να εκπροσωπήσει, με σθένος και επιμονή όπου χρειάζεται. Θέλω να μπορεί να υπερβεί την κακία των ανθρώπων που εκπροσωπεί για να επιδιώξει το κοινό καλό. Θέλω να είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει το κακό, την επίθεση, τη διαστροφή και την επιβουλή με μεγαλοκαρδία, αποτελεσματικότητα και σταθερότητα. Θέλω να είναι διορατικός και προδραστικός. Θέλω πάνω από όλα ο άνθρωπος αυτός να έχει ενσυναίσθηση, καλοσύνη, αγάπη, συμπόνια, συγχωρητικότητα και ανθρωπιά.

Αφήνω σε εσάς να αξιολογήσετε τους προβαλλόμενους πολιτικούς μας με τα παραπάνω κριτήρια. Επίσης, δεν μπορώ παρά να αναλογιστώ: είμαι άραγε άξιος για έναν τέτοιο εκπρόσωπο; Είναι οι δικές μου πρακτικές τέτοιες που να αναδείξουν έναν τέτοιον άνθρωπο; Και, τέλος, τι στο υπάρχον σύστημα εκλογής που - κατ' ευφημισμό θεωρώ - ονομάζεται δημοκρατικό προάγει τέτοιους ανθρώπους;

Ας απολαύσουμε λοιπόν το είδος της δημοκρατίας που οι ίδιοι εμείς εξακολουθούμε να υποστηρίζουμε με τα λόγια, τα έργα και την απραξία μας. Ή ας αλλάξουμε πορεία πολύ πριν τις εκλογές, τώρα και στο μέλλον, ώστε να μπορούν άνθρωποι αληθινά άξιοι να βρεθούν να μας εκπροσωπούν στα όργανα της πολιτείας μας.

Οι εκλογές είναι αξιολόγηση όχι μόνο των υποψηφίων, όχι μόνο του συστήματος, αλλά και την κοινωνίας των πολιτών που θεμελιώνουν, στελεχώνουν και πραγματοποιούν τις βασικές θέσεις ενός πολιτεύματος. Η δική μας συμμετοχή είναι η δημοκρατία. Η δική μας αλλαγή είναι η πολιτική αλλαγή. Ο δικός μας διαφωτισμός είναι η έξοδος από την κρίση. Η δική μας αγάπη και αυτοθυσία είναι η υπέρτατη πολιτική πράξη.